Hướng dẫn: KIỂM SOÁT CƠN ĐAU DO UNG THƯ TẠI NHÀ

Mỗi một bệnh nhân cần có một kế hoạch cá nhân để kiểm soát cơn đau do ung thư tại nhà, và kế hoạch đó cần phải mang lại hiệu quả cho bệnh nhân và gia đình của bệnh nhân.

Khi một người nói rằng họ đang bị đau, điều đó có nghĩa là họ đang đau đớn tại một vị trí trong cơ thể. Nhưng đó cũng có thể là họ không thấy thoải mái hoặc cảm giác khó chịu nói chung mà không ở vị trí cụ thể nào. Cơn đau có thể tồi tệ hơn nếu một người buồn bã, lo lắng hoặc chán nản. Một số người cũng gặp khó khăn khi nói về cơn đau của họ. Điều quan trọng là bạn phải nói với nhân viên y tế về bất kì cơn đau nào mà bạn gặp phải và mô tả nó theo cách tốt nhất có thể. Đau có thể được kiểm soát ở hầu hết người bệnh ung thư.

Ngay cả những cơn đau dữ dội cũng có thể được kiểm soát tốt bằng cách kết hợp nhiều loại thuốc dùng đường uống. Thuốc giảm đau có hiệu quả nhất nếu chúng được dùng theo lịch trình thường xuyên trước khi cơn đau trở nên nghiêm trọng. Bạn sẽ muốn được điều trị cơn đau khi nó mới bắt đầu và thường xuyên sau đó. Nếu căn nguyên của cơn đau được điều trị bằng các phương pháp khác, nhu cầu dùng thuốc sẽ từ từ giảm hoặc biến mất khi nguyên nhân được điều trị.

1. Tại sao cần một kế hoạch cá nhân hóa?

Mỗi bệnh nhân ung thư có đặc điểm bệnh lý, thể trạng, khả năng chịu đựng và các bệnh đồng mắc khác nhau. Vì thế, kế hoạch kiểm soát đau phải được thiết kế riêng — đảm bảo hiệu quả và phù hợp với bệnh nhân và gia đình.
Theo WHO, khoảng 55% bệnh nhân đang điều trị ung thư và 66% bệnh nhân giai đoạn tiến triển hoặc di căn trải qua đau.

Một số nghiên cứu chỉ ra rằng nếu tuân thủ hướng dẫn kiểm soát đau của WHO, 20%–100% bệnh nhân có thể đạt được sự giảm đau đáng kể. Do đó, ngay cả đau nặng cũng có thể được kiểm soát nếu có phương án phối hợp hợp lý.

Nếu bạn bị đau do ung thư đã di căn hoặc các cơn đau do ung thư kéo dài, nó có thể khiến bạn kiệt sức. Loại đau này có thể khiến bạn không thể làm những việc bạn muốn làm và cần phải làm. Mặc dù không phải lúc nào cũng có thể làm thuyên giảm hoàn toàn cơn đau do ung thư, nhưng có nhiều cách làm cho nó bớt trầm trọng hơn và cho phép bạn thực hiện được nhiều hoạt động bình thường của mình.

Ngay cả khi dùng thuốc giảm liên tục, cơn đau thường “ bùng phát” giữa các liều. Cơn đau “ bùng phát” thường yêu cầu bổ sung thêm thuốc giảm đau thứ hai một cách an toàn cho thuốc giảm đau thường xuyên. Đừng ngạc nhiên nếu bạn cần nhiều hơn 2 loại thuốc để kiểm soát cơn đau. Luôn thông báo cho nhân viên y tế chăm sóc bạn về mức độ kiểm soát cơn đau của bạn để kịp thời điều chỉnh các loại thuốc giảm đau và liều lượng khi cần thiết.

2. Nguyên tắc kiểm soát cơn đau hiệu quả

a) Đánh giá & mô tả cơn đau

Khi bệnh nhân nói “tôi đau”, điều đó có thể là đau rõ vị trí hoặc cảm giác khó chịu lan tỏa. Cảm xúc như lo âu, trầm cảm, căng thẳng có thể làm đau trở nên nghiêm trọng hơn — nên việc mô tả rõ (vị trí, tính chất, thời lượng, mức độ, yếu tố tăng/giảm) rất quan trọng. Sử dụng thang điểm 0–10 (0 = không đau, 10 = đau tột độ) để đánh giá đau thường xuyên.

b) Dùng thuốc đúng lịch & kịp thời

• Thuốc giảm đau phát huy hiệu quả nhất khi dùng theo lịch cố định, trước khi cơn đau trở nên nghiêm trọng.
• Cơn đau bộc phát (breakthrough pain) — tức cơn đau xuất hiện giữa các liều thuốc định kỳ — phải được quản lý bằng thuốc dự phòng phụ trợ (rescue analgesic).
• Trong nhiều trường hợp, bệnh nhân có thể cần hơn 2 loại thuốc để kiểm soát đau — phối hợp thuốc chính + phụ trợ + điều chỉnh liều theo phản hồi.

Khi nguyên nhân đau được điều trị hoặc giảm (ví dụ: xạ trị, hóa trị, giải áp khối u), nhu cầu thuốc giảm đau có thể dần giảm hoặc ngưng hẳn.

c) Giảm đau tức thời & hỗ trợ bổ sung

Các biện pháp không dùng thuốc như chườm nóng/lạnh, massage nhẹ, thư giãn, âm nhạc, liệu pháp tâm lý — có thể hỗ trợ giảm căng thẳng và tăng hiệu quả của thuốc giảm đau. Trong điều kiện ung thư di căn (như xương), liệu pháp xạ trị, bisphosphonates, can thiệp ngoại khoa hoặc liệu pháp thần kinh có thể giúp giảm đau từ gốc.

3. Triệu chứng cảnh báo cần điều chỉnh hoặc liên hệ ngay bác sĩ điều trị

• • Cơn đau không ngừng hoặc quay lại trước khi liều tiếp theo — dấu hiệu lịch dùng thuốc cần thay đổi.
  • Xuất hiện vùng đau mới, thay đổi tính chất đau (từ âm ỉ sang dữ dội, từ lan sang chi tiết).
  • Mất ngủ kéo dài, giảm hứng thú với hoạt động thường ngày, giảm khả năng vận động.
  • Tác dụng phụ thuốc: buồn nôn, chóng mặt, táo bón, lú lẫn…
  • Nếu đau không kiểm soát được dù đã dùng thuốc đúng cách hoặc bạn thấy chóng mặt, lú lẫn, không thể nuốt thuốc, không đi tiểu… cần liên hệ bác sĩ điều trị và nhân viên y tế trực tiếp chăm sóc ngay.

4. Bệnh nhân và người chăm sóc tại nhà có thể làm gì để kiểm soát cơn đau?

a) Đối với bệnh nhân:

• Trung thực, chi tiết khi nói về đau: vị trí, độ mạnh, thời gian, yếu tố tăng/giảm, thời gian kéo dài bao lâu, cảm giác đau như thế nào và nó ảnh hưởng đến cuộc sống của bạn như thế nào.
• Nếu thuốc không hiệu quả hoặc có tác dụng phụ, liên hệ bác sĩ trực tiếp điều trị để điều chỉnh.
• Tuân thủ đúng liều & lịch dùng thuốc: Đối với cơn đau mãn tính, nên uống thuốc thường xuyên theo lịch trình, thay vì chỉ dùng thuốc khi có cơn đau nặng). Hãy để bác sĩ của bạn, kiểm tra, đánh giá nếu cần điều chỉnh lịch trình này.
• Khi đau nhẹ hơn, tăng dần hoạt động (đi lại, cử động nhẹ) để chống teo cơ và duy trì chức năng.
• Tuyệt đối không ngưng đột ngột thuốc giảm đau — cần giảm liều từ từ dưới hướng dẫn y tế.
• Nếu thuốc gây buồn nôn, chóng mặt — thông báo để được đổi thuốc hoặc dùng thuốc hỗ trợ chống buồn nôn.
• Vì thuốc giảm đau (nhất là opioids) dễ gây táo bón, thường được phối hợp thuốc nhuận tràng hoặc làm mềm phân.
• Ghi lại lịch sử đau & thuốc (pain diary) để bác sĩ dễ điều chỉnh.
• Không nghiền nát thuốc (đặc biệt dạng kiểm soát phóng thích) trừ khi được phép.
• Dự trữ thuốc giảm đau ít nhất 1 tuần để tránh thiếu thuốc đột xuất.

b) Đối với người chăm sóc:

• Theo dõi dấu hiệu đau (nhăn mặt, rên rỉ, tránh vận động).
• Áp dụng chườm ấm, chườm lạnh, massage nhẹ (tránh vùng chiếu xạ).
• Giúp bệnh nhân đi lại an toàn khi có chóng mặt, lú lẫn.
• Thường xuyên bổ xung thức ăn dạng lỏng và thức ăn có chất xơ cho người bệnh để hạn chế táo bón.
• Nếu bệnh nhân có vẻ hay quên, hãy giúp họ theo dõi thời điểm sử dụng thuốc giảm đau để tránh dùng quá liều hoặc thiếu liều.
• Giúp bệnh nhân nhớ uống thuốc nhuận tràng hoặc thuốc làm mềm phân được gợi ý để ngăn ngừa táo bón.
• Nếu bệnh nhân gặp khó khăn khi uống thuốc dạng viên, hãy hỏi nhân viên y tế về các  thuốc dạng lỏng, viên ngậm, thuốc đạn, miếng dán hoặc các dạng khác.
• Hỏi nhân viên y tế trước khi bạn nghiền nát hoặc hòa tan thuốc giảm đau để dễ nuốt hơn. Một số thuốc có thể gây quá liều nguy hiểm nếu bị vỡ.
• Nói chuyện với nhân viên y tế để bạn hiểu loại thuốc nào dùng để giảm đau và cách sử dụng mỗi loại.
• Đảm bảo bệnh nhân có một danh sách đầy đủ tất cả danh sách các loại thuốc họ đang dùng, bao gồm cả thuốc giảm đau.
• Biết cách sử dụng miếng dán giảm đau, tránh chạm vào mặt có thuốc giảm đau khi dán và vứt bỏ miếng dán đã sử dụng một cách an toàn.
• Để thuốc giảm đau tránh xa người khác, đặc biệt là trẻ em và vật nuôi.
• Khi bạn đang chăm sóc người bệnh bị đau, hãy lập kế hoạch cho các hoạt động bạn yêu thích và chăm sóc bản thân. Sự giúp đỡ, chia sẻ của các thành viên trong gia đình có thể hữu ích cho bạn và bệnh nhân.